Szlak Architektury Drewnianej wybrane atrakcje, czyli drewniane śląskie

ZACZĘŁO SIĘ OD HAZELIUSA

Idea gromadzenia zabytkowych obiektów architektury drewnianej na wydzielonym obszarze otwartej przestrzeni, wraz z ich tradycyjnym wyposażeniem i otoczeniem, ma już ponad stuletnią historię. Jej twórcą był Szwed Artur Hazelius, który w roku 1891 oficjalnie udostępnił taką ekspozycję na wyspie Djurgarden w Sztokholmie, zorganizowaną w miejscu dawnych szańców, zwanych po szwedzku skansen. Z czasem skansenem zaczęto nazywać wszystkie ekspozycje na wolnym powietrzu (ang. „open-air museum", niem. „Freilichtmuseum"). Idea szwedzkiego etnografa szybko rozprzestrzeniła się po całej Europie. Dość powiedzieć, iż obecnie na Starym Kontynencie jest już ponad dwa tysiące różnej wielkości muzeów na wolnym powietrzu.

Artur Hazelius i jego dzieło - Skansen w Sztokholmie (fragment), foto Albertyanks Albert Jankowski wikipedia

Pierwsze muzeum skansenowskie na ziemiach polskich (wówczas jeszcze pod zaborami) powstało w 1906 r. we Wdzydzach Kiszewskich na Kaszubach, drugie – już w odrodzonej Polsce, w Nowogrodzie nad Narwią. II wojna światowa zniszczyła obydwa, nie oszczędziła też powszechnej jeszcze w tym czasie drewnianej architektury wiejskiej. Chcąc jej pozostałości zachować dla potomnych, zwłaszcza w dobie gwałtownych procesów przemian społeczno-gospodarczych, postanowiono w latach 50. XX w. odtworzyć zniszczone w czasie wojny skanseny oraz zorganizować nowe. Aktualnie w Polsce jest ponad 60 takich placówek.

GÓRNOŚLĄSKI PARK ETNOGRAFICZNY BYŁ PIERWSZY

W województwie śląskim już pod koniec lat 30. XX w. przymierzano się do utworzenia skansenu na terenie Parku Kościuszki w Katowicach. Zalążkiem skansenu było przeniesienie z Gołkowic (pow. wodzisławski) XVIII-wiecznego spichlerza, a z Syryni (pow. wodzisławski) drewnianego kościoła św. Michała Archanioła z 1510 r. Spichlerz spłonął w latach 60. XX w., a kościół stoi do dziś, choć od utworzenia skansenu w tym miejscu odstąpiono.

Katowice, drewniany kościół św. Michała w Parku Kościuszki - zalążek niedoszłego skansenu, foto Tomasz Renk slaskie.travel

Do pomysłu stworzenia skansenu wrócono w 1952 r., lokując go tym razem w tworzonym Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku (dziś Park Śląski). W 1975 r. skansen pod nazwą Górnośląski Park Etnograficzny udostępniono publiczności. Dziś placówka ma ok. 35,6 ha powierzchni i prezentuje 78 obiektów małej i dużej architektury drewnianej z obszaru Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego. Ekspozycję podzielono na 7 regionów etnograficznych. Brakuje wśród nich przykładów z pow. raciborskiego i żywieckiego, które w latach 50. nie należały do woj. śląskiego. Obiekty z pow. raciborskiego spotkamy w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu-Bierkowicach, a z Żywiecczyzny – w Żywieckim Parku Etnograficznym w Ślemieniu.

Chorzów, kościół św. Józefa Robotnika w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Tomasz Renk  slaskie.travel

Wśród obiektów Muzeum Górnośląskiego Parku Etnograficznego odnajdziemy kościół św. Józefa Robotnika z Nieboczów, spichlerz z Warszowic, karczmę ze Świerczyńca, areszt sołecki ze Skrzyszowa, wiatrak z Grzawy, kilka różnych typów wiejskich zagród, spichlerze dworskie i plebańskie, kuźnię i szkołę.

Chorzów, fregment zagrody z podregionu pszczyńsko-rybnickiego w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Tomasz Renk slaskie.travel 

Chorzów, wnętrze izby góralskiej w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Edward Wieczorek 

Chorzów, wiatrak z Grzawy w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Tomasz Renk  slaskie.travel

Chorzów, spichlerz plebański z Wojkowic Kościelnych i niewielki spichlerzyk z Pszowa w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Edward Wieczorek 

Chorzów, areszt sołecki ze Skrzyszowa w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Edward Wieczorek

Chorzów, ośmioboczna stodoła z Grzawy w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Edward Wieczorek

Uzupełnieniem ekspozycji są kapliczki, piec chlebowy, studnie, ule, a także charakterystyczne dla obszarów wiejskich nasadzenia.

Chorzów, kapliczki przydrożne w Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny, foto Edward Wieczorek

Skansen oferuje zwiedzanie indywidualne i grupowe, lekcje muzealne i liczne eventy. Aktualnie, ze względów bezpieczeństwa, do odwołania możliwe jest jedynie zwiedzanie w trybie spacerowym, bez możliwości wchodzenia do wnętrz obiektów: od poniedziałku do piątku 9:00-16:00, w sobotę i niedzielę 10:00-16:00.

Lokalizacja: Chorzów, ul. Parkowa 25 (teren Parku Śląskiego), muzeumgpe-chorzow.pl

ZAGRODA WSI PSZCZYŃSKIEJ

Z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ziemi Pszczyńskiej w połowie lat 70. XX w. we wschodniej części zabytkowego parku pszczyńskiego – w Parku Dworcowym – otwarto niewielki skansen: Zagrodę Wsi Pszczyńskiej. Na niespełna 2 ha zgromadzono kilkanaście obiektów architektury drewnianej ziemi pszczyńskiej, tworzących typową zagrodę. Oprócz chałupy z Grzawy z 1831 r., znajduje się tu ośmioboczna stodoła z Kryr z XVIII w., spichlerz z Czechowic z tego samego okresu, kuźnia z Goczałkowic i młyn wodny z Bojszów, który przez 40 lat pełnił rolę karczmy.

Pszczyna, skansen Zagroda Wsi Pszczyńskiej, foto Tomasz Renk slaskie.travel

We wnętrzach budynków zgromadzono wiele autentycznych sprzętów, są wśród nich m.in. rolnicze i rzemieślnicze narzędzia codziennego użytku, wozy i sanie towarowe, eleganckie bryczki, meble oraz ciekawe eksponaty sztuki ludowej.

Pszczyna, Zagroda Wsi Pszczyńskiej, wnętrze izby paradnej chałupy z Grzawy, foto Tomasz Renk slaskie.travel

Pszczyna, Zagroda Wsi Pszczyńskiej, wnętrze izby kuchennej chałupy z Grzawy, foto Tomasz Renk slaskie.travel

W latach 2013-2015 rozbudowano skansen, uzupełniając go m.in. o rekonstrukcję młyna wodnego, drewnianą altanę z pomostem, karczmę, sklepik z pamiątkami.Zagroda Wsi Pszczyńskiej – oprócz zwiedzania ekspozycji – oferuje warsztaty edukacyjne adresowane głównie do młodzieży szkolnej („Sekrety pszczół”, „Magia ziół”, „Cztery pory roku w ogrodzie prababci”, „Z legendą w przyrodę”, „Manufaktura zdrowia”, „Manufaktura kosmetyków”), warsztaty artystyczne oraz imprezy folklorystyczne.
Do odwołania możliwe jest jedynie spacerowe (bez wchodzenia do wnętrz) zwiedzanie skansenu, od poniedziałku do piątku 9:00-17:00, w weekendy 10:00 - 18:00.

Lokalizacja: Pszczyna, ul. Parkowa 20 (Park Dworcowy), http://www.skansen.pszczyna.pl

ENKLAWA BUDOWNICTWA DREWNIANEGO

Muzeum Beskidzkie założono w 1964 r. w centrum Wisły, w dawnej karczmie z 1794 r. W piętrowym budynku zgromadzono eksponaty związane z życiem i twórczością górali Beskidu Śląskiego z okolic Istebnej, Jaworzynki, Koniakowa, Wisły i Brennej. Są one podzielone na podstawowe dziedziny życia mieszkańców, takie jak: pasterstwo, tkactwo, obróbka drewna, narzędzia rolnicze.

Wisła, fragment ekspozycji w Muzeum Beskidzkim, foto UM Wisła 

Wisła, rekonstrukcja wnętrza kurnej chaty w Muzeum Beskidzkim, foto UM Wisła

Zobaczyć można przykłady męskiego i kobiecego stroju ludowego oraz sztuki ludowej. W 1986 r. na tyły budynku muzealnego przeniesiono drewnianą chałupę Szarców z Wisły Jonidła, umieszczając ją w sąsiedztwie starej drewnianej szkoły "U Niedźwiedzia". W 2010 r., na zapleczu budynku, dostawiono kuźnię (w której można zobaczyć „na żywo” pracę kowala), chałupę kumornika z kurlawym (kurnym, czyli bezkominowym) piecem oraz pasterską kolybę (szałas) z koszorem, tj. zagródką dla owiec.

Wisła, fregment Enklawy Budownictwa Drewnianego, foto Edward Wieczorek

Wisła, fragment Enklawy Budownictwa Drewnianego, foto UM Wisła

Całość wzbogaca pasieka pszczelarska oraz zielnik (w okresie letnim). Oprócz zwiedzania ekspozycji, Muzeum Beskidzkie oferuje warsztaty oraz lekcje muzealne.
Latem na terenie enklawy odbywają się imprezy kulturalne.Zwiedzanie w czasie epidemii coronawirusa: wtorek – piątek 09:00 - 15:00, sobota – niedziela 08:30 - 13:30

Lokalizacja: Wisła, ul. Stellera 1, www.muzeumwisla.pl 

ŻYWIECKI PARK ETNOGRAFICZNY

Ślemień, Zywiecki Park Etnograficzny widok ogólny, foto Rafał Soliński 

Najmłodszym skansenem w regionie, a nawet w kraju, jest Żywiecki Park Etnograficzny w Ślemieniu, udostępniony turystom w 2012 roku. Park pokazuje układ urbanistyczny i zabudowę typową dla wsi Beskidu Żywieckiego. Na ponad 6 ha powierzchni ulokowano do tej pory 19 obiektów, m.in. kompletną zagrodę chłopską z końca XIX w., szkołę, kuźnię, małomiasteczkową aptekę i tartak o napędzie wodnym.

Ślemień, Zywiecki Park Etnograficzny, foto Rafał Soliński 

We wnętrzach budynków zrekonstruowano wystrój oraz urządzono ekspozycje obrazujące wszelkie aspekty życia górali. Uzupełnieniem architektury skansenu są dwie piwniczki oraz trzy studnie – każda o innym sposobie pobierania wody. W Skansenie spotkamy również przydrożne krzyże i kapliczki. Planowane jest uzupełnienie ekspozycji o kolejne obiekty: kościół, żydowski dom modlitewny oraz leśniczówkę.

Ślemień, Żywiecki park Etnograficzny, foto OpenGroup slaskie.travel

W związku z pandemią zwiedzanie odbywa bez przewodnika. Istnieje możliwość wypożyczenia w Punkcie Informacji Turystycznej audio-przewodnika lub opisu. Na jego terenie funkcjonuje sklepik z regionalnymi pamiątkami oraz napojami.

Lokalizacja: Ślemień, ul. Łączna 2a, www.etnopark.pl

DREWNIANE BUDOWNICTWO IN SITU, CZYLI NA MIEJSCU

Oprócz skansenów, do których przeniesiono budynki z miejsca ich pierwotnej lokalizacji bądź takie budynki zrekonstruowano na podstawie wcześniej sporządzonej dokumentacji (np. folusz z Koniakowa w Górnośląskim Parku Etnograficznym), niektóre zabytkowe obiekty drewniane pełnią funkcję muzealną, pozostając w miejscu powstania – in situ. Do ciekawszych, prezentujących także zachowane wnętrza, należą: Chałupa Jana Kawuloka w Istebnej i Stara Chałupa w Milówce.

Chałupa Kawuloka w Istebnej

W Istebnej przy drodze Istebna – Koniaków stoi stary, drewniany dom mieszkalny z 1863 r., należący niegdyś do wybitnego folklorysty, wykonawcy instrumentów ludowych i muzyka – Jana Kawuloka. Kurna (kurlawa, jak mawiają w Beskidach) chata była miejscem jego życia i pracy i jeszcze za życia Kawulok stworzył w niej izbę regionalną, dom-muzeum, pełen dawnych sprzętów gospodarstwa domowego i narzędzi do wyrabiania instrumentów. Osobiście też oprowadzał turystów i snuł przed nimi opowieści „jak to dawniej bywało”. Po jego śmierci w 1976 r. opowieści o dawnych czasach i góralskiej muzyce snuła córka – Zuzanna. Współcześnie izbę regionalną „Chata Kawuloka” prowadzi kustosz Jan Macoszek.

Istebna, chata Kawuloka, foto Tomasz Renk slaskie.travel

W chacie możemy zobaczyć warunki życia górali beskidzkich, wysłuchać gawędy, posłuchać gry na instrumentach pasterskich, a także uczestniczyć w organizowanych dla grup warsztatach (m.in. koronkarskich) i lekcjach umuzykalniających.
Izba jest placówką całoroczną, czynna po uprzednim uzgodnieniu.

Istebna, wnętrze chaty Kawuloków, foto Tomasz Renk slaskie.travel

Lokalizacja: Istebna, Wojtosze nr 824, http://chatakawuloka.eu/

Stara Chałupa w Milówce

W Milówce nad Sołą, prawie przy głównej ulicy wsi prowadzącej z Żywca do Rajczy, stoi od początku XVIII w. drewniana chałupa. Jej pierwszym właścicielem był karczmarz milowski Piotr Gorel, który sprzedał ją Sebastianowi Capucie. I takie nazwisko widnieje na belce sosrębu: RESTAVRATOR DOMI NOVI SEBASTIANUS CAPUTA JEZUS MARIA JÓZEF. Wkrótce dom przeszedł w posiadanie rodziny Kąkolów, która to zarządzała nim aż do 1992 r., od kiedy pieczę nad budynkiem przejmuje gmina Milówka. W Starej Chałupie poznamy warunki życia mieszkańców Milówki w XIX w.

Milówka, Muzeum "Stara Chałupa", foto Tomasz Renk slaskie.travel

Stara Chałupa to nie tylko muzeum, w którym można zobaczyć życie i kulturę ludową mieszkańców żywieckiej wsi, ale stanowi też galerię twórczości ludowej i miejsce spotkań miłośników tradycji i folkloru. Corocznie organizowane są tu lub w jej ogrodzie różne imprezy kulturalne, warsztaty i pokazy (bibułkarstwa, malarstwa na szkle, ceramiki, przędzenia wełny, łuskania fasoli czy skubania pierza). Wraz z drewnianą chałupą, przeniesioną z Przyłękowa i ustawioną po sąsiedzku, tworzy przestrzeń dla imprez folklorystycznych.

Milówka, Muzeum "Stara Chałupa" i jej wnętrze, foto Edward Wieczorek

Aktualnie w związku z epidemią istnieje możliwość jedynie indywidualnego zwiedzania w dniach: wtorek – piątek 9:00-14:00

Lokalizacja: Milówka, ul. Piastowska 1, http://gok.milowka.pl/muzeum-stara-chalupa/

Kościoły drewniane

Dużą grupę zabytkowych budowli drewnianych „in situ” stanowią kościoły drewniane. W województwie śląskim, postrzeganym jako obszar silnie zurbanizowany, zachowało się ich ponad siedemdziesiąt. Większość z nich przez wieki nie zmieniła lokalizacji, inne z różnych przyczyn przenoszono. Niektóre ze świątyń wielokrotnie rozbudowano, przekształcano, dodano do nich dodatkowe elementy (kruchty, zakrystie, skarbczyki), przez co zatraciły pierwotny charakter.

Koszęcin, kościół Trójcy Świętej, foto Tomasz Renk slaskie.travel

Kościoły drewniane najczęściej budowane były przez wiejskich cieśli, stąd też zastosowano przy ich budowie wiele rozwiązań konstrukcyjnych typowych dla drewnianego budownictwa chat, stodół i budynków gospodarczych. W każdym kościele można wyraźnie wyróżnić jego elementy składowe – prezbiterium, nawę główną i kruchtę. Nad nawą główną najczęściej umieszczona jest wieżyczka z sygnaturką, nad wejściem – dzwonnica (lub w jego pobliżu – dzwonnica wolnostojąca). Kościoły budowane były na zrąb, który od zewnątrz szalowany był deskowaniem lub gontem (szyndziołami). Gontowe było także pokrycie dachów i wieżyczek. Przyziemia kościołów często były chronione tzw. sobotami – daszkiem obiegającym wokół kościoła. Budulcem było drewno iglaste, a na elementy konstrukcyjne wykorzystywano też dębinę.Choć kościółki są rozrzucone na terenie całego województwa, daje się zauważyć ich wyraźną koncentrację w kilku powiatach: gliwickim, lublinieckim, pszczyńskim, rybnickim oraz u podnóża Beskidów w rejonie Bielska-Białej, Cieszyna i Żywca.

Łodygowice, kościół śś.Szymona i Judy Tadeusza i jego wnętrze, foto Edward Wieczorek

O kościołach drewnianych można poczytać tu:

SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ

Wszystkie opisane w artykule obiekty znajdują się na Szlaku Architektury Drewnianej województwa śląskiego. Szlak jest analogicznym przedsięwzięciem jak w województwie małopolskim, podkarpackimi i świętokrzyskim. W województwie śląskim utworzony został w 2001 r., a opracowali go Damian Adamczak i Edward Wieczorek. Szlak w województwie śląskim liczy aktualnie 97 obiektów. Wszystkie obiekty szlaku oznakowane są tablicami informacyjnymi. W celu ułatwienia podróżowania po szlaku został on podzielony na kilka odcinków: Trasę Główną, biegnącą przez całe województwo, Pętlę Częstochowską, Pętlę Gliwicką, Pętlę Rybnicką, Pętlę Pszczyńską, Pętlę Beskidzką.

Więcej o Szlaku Architektury Drewnianej: